نقش فاطمه (س) در زنده نگه داشتن یاد غدیر 

سخن فاطمه (س) و احتجاج او به همه امت، گواه روشنی است؛ لذا تحقیق دراین‌باره و مواضع فاطمه (س) در قبال غدیر و سقیفه ضرورت دارد چرا که لازم است جایگاه فاطمه (س) را در منابع اسلامی ببینند و در استنادات پیامبر (ص) ابتدا به درستی از جایگاه فاطمه (س) آگاه باشند، سپس سخنان او را مورد دقت و تحلیل قرار دهند تا به واقعیت برسند که قضیه چه بوده است؟ آیا سزاوار است پیامبری که همه مستحبات را به مردم یاد داده است از این قضیه مهم غفلت نماید و برای خود جانشین انتخاب نکنند؟ آیا معقول است که امت را بعد از خود گرفتار تفرقه نمایند؟ آیا این وقایع خوشایند حضرت است که امت بر سرجانشینی و منصب خلافت باهم به نزاع و درگیری گرفتار شوند؟ برای یافتن پاسخ این سوالات باید تامل کرد.

حضرت زهرا (س) تمام وجود خود را برای حفظ دین فدا کرد؛ حضرت می‌دانست که آینده امت با ترک غدیر چه خواهد شد و بر این امر نگران بود که امت گمراه شود به خاطر فراموشی و نادیده گرفتن غدیر؛ به جهت همین نافرمانی گمراهی بزرگی برای امت خواهد بود؛ از این روی حضرت زهرا (س) بیشترین استناد و احتجاج را به حادثه غدیر درباره دفاع از ولایت کرده‌اند؛ ایشان بیش از همه ائمه به غدیر توجه و تاکید کرد:، چون غدیر مهم است و سرنوشت امت به آن بستگی کامل داشت؛ چرا که بر سر خلافت خون‌های زیادی ریخته شده و مسلمانان به جنگ‌های طولانی و تفرقه گرفتار شدند و بسیاری از فرزندان فاطمه (س) در راه حفظ دین و به جهت فراموشی غدیر به شهادت رسیدند. 

براین اساس حادثه غدیر دارای اهمیت فراوان برای امت اسلام است؛ لذا درباره غدیر خم و این واقعه و حدیث غدیر هر چه نوشته شود و گفته شود کم است؛ چون رجوع به غدیر و برگشت به غدیر یعنی اطاعت از فرمان رسول‌الله (ص) که درمان تمام درد‌های امت اسلام است؛ زیر پا نهادن دستور رسول‌الله (ص) امت اسلام را گرفتار مصیبت‌های سخت کرده است که امروز نیز شاهد این گرفتاری‌های مسلمانان هستیم که دیگران بر امت اسلام مسلط شده‌اند؛ همه این‌ها از ناحیه فراموش‌کردن و نادیده گرفتن حادثه غدیر است؛ قرآن به صراحت فرمود «اطیعوالله و اطیعو‌الرسول»، اما امت اسلام با کبر و حسد این نافرمانی را در پیش گرفتند و هر روز بلایی برامت نازل شده و امروز تمام عقب ماندگی‌های مادی و معنوی که جهان اسلام گرفتارش شده از همین ناحیه است که پیام‌های غدیر فراموش شده است.

در حدیث غدیر پیامبر (ص) حقایقی را بیان کرد که برای نجات، هدایت و سعادت امت لازم بود و آنچه امت اسلام به آن نیاز دارد، درک درست از غدیر است؛ محور‌های مد نظر پیامبر (ص) در غدیر عبارت بود از: 

۱-محوریت اهل بیت (ع)؛ پیامبر اکرم (ص) بار‌ها به محوریت اهل بیت (ع) تاکید می‌کرد و حدیث ثقلین در همه منابع اسلامی همچون حدیث غدیر منعکس شده است و غدیر احیاگر و متمم و ضمانت حفظ حدیث ثقلین بود.

۲-وحدت امت اسلام؛ پیامبر اکرم (ص) پس از ورود به مدینه بین انصار و مهاجرین، دو حزب بزرگ اسلام عقد اخوت و برادری ایجاد کرد؛ حتی میان تمام ساکنان مدینه و اهل کتاب و یهود هم پیمان وحدت و همزیستی برقرار کرد، چون حضرت واقف بود که تفرقه در جامعه مانع پیشرفت وسعادت و مانع کار دعوت دین است و امور دین و فرهنگ و تعالی در سایه وحدت و امنیت است، لذا حضرت به این مقوله توجه داشت که شرط اول اجرای احکام دین و هدایت مردم آرامش و همبستگی جامعه است، چنان‌که امیر مومنان (ع) نیز به این مقوله توجه داشت و در این راستا فرمود «… به خدا سوگند هرگز فکر نمی‌کردم و به خاطرم خطور نمی‌کرد که عرب بعد از پیامبر (ص)، امر امامت و رهبری را از اهل بیت (ع) او بگردانند و خلافت را از من دور سازند! (وقتی که چنین وضعی پیش آمد) دست نگه داشتم تا میان امت جدایی نشود.

استناد فاطمه (س) به غدیر در ایام سقیفه

در همان روز‌های اول که سقیفه تشکیل شد و هوس قدرت، مردم را به فتنه‌ای گرد آورد، فاطمه (س) به غدیر استناد و این اجتماع را نامشروع کرد چنان‌که همه معصومین (ع) به نامشروع بودن سقیفه با وجود راه قانونی و شرعی‌ای که در غدیر خم مشخص شده بود تصریح کرده‌اند؛ لذا از جمله معصومینی که به حدیث غدیر استناد کردند، فاطمه زهرا (س) بود؛ روزی که عمر و اطرافیانش برای بیعت‌گرفتن از حضرت امیر المؤمنین علی (ع) آمده بودند، خطاب به آنان فرمودند: «گویا، آنچه رسول اکرم (ص) در روز غدیر به شما به موجب حکم خدای تعالی تقریر کرده عهد گرفت و بلکه شرط کرد را نمی‌دانید و یا از خاطر خود آن عهد و پیمان را فراموش‌شده انگاشته‌اید و شیوه تمرد و مخالفت را برگزیده‌اید. والله که حضرت نبی اکرم (ص) در آن روز از شما و از اکثر امت عهد و پیمان نسبت به ولایت علی (ع) گرفت». «کأَنَّکمْ لَمْ تَعْلَمُوا مَا قَالَ یوْمَ غَدِیرِ خُم» گویا از آنچه رسول خدا در روز غدیر فرمود، آگاهی ندارید.

حضرت فاطمه (س) به‌صراحت فرمودند: شما که علی بن ابیطالب را خانه گذاشتید و در سقیفه بنی‌ساعده برای خود خلیفه انتخاب کردید، گویا سخن رسول اکرم (ص) در غدیر خم را نشنیدید یا پیام پیامبر (ص) را در رابطه با علی (ع) در غدیر خم نفهمیدید و ندانستید.

«وَ اللَّهِ لَقَدْ عَقَدَ لَهُ یوْمَئِذٍ الْوَلَاءَ» سوگند به خدا که رسول گرامی اسلام (ص) در آن روز ولایت و رهبری را به او (علی علیه‌السلام) پیوند زد و از مردم بیعت گرفت: «لِیقْطَعَ مِنْکمْ بِذَلِک مِنْهَا الرَّجَاءَ» تا امید شما فرصت‌طلبان تشنه قدرت را از امامت قطع نماید. حضرت زهرا (س) فرمودند: رسول گرامی اسلام (ص) امیرالمؤمنین (ع) را به ولایت پیوند زد تا امید کسانی که انتظار می‌کشیدند بعد از رحلت نبی گرامی (ص) خلافت را به دست بگیرند، تمام راه‌های عذر و بهانه را برای همگان بست. «وَ لَکنَّکمْ قَطَعْتُمُ الْأَسْبَابَ بَینَکمْ وَ بَینَ نَبِیکمْ»، ولی شما رشته‌های پیوند [معنوی]میان پیامبر (ص) و خودتان را پاره کردید. ولی با کمال تأسف شما مهاجرین و انصار و حاضرین در مجمع بزرگ غدیر، سخنان پیغمبر اکرم (ص) را نادیده گرفتید و از میان خود، از پیش خود و برخلاف سخن رسول اکرم (ص) که خداوند متعال درباره او فرمود: (وَ ما ینْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْی یوحی) و هرگز از روی هوای نفس سخن نمی‌گوید و آنچه آورده چیزی جز وحی نیست که به او وحی شده است. خلیفه تراشیدید و انتخاب کردید. «وَ اللَّهُ حَسِیبٌ بَینَنَا وَ بَینَکمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ» این را بدانید که خداوند در دنیا و آخرت بین ما و شما داوری خواهد کرد.

حضرت زهرا (س) در نهایت فرمودند: من شکایت شما را به خداوند عالم می‌کنم. خداوند بهترین گواه و بهترین داور میان من و شماست.

 تاکید بر غدیر در خطبه فدکیه 

حضرت فاطمه (س) در این ایام مکرر به این واقعه استناد کرد و در هر فرصت، چون با فاصله اندک این قضیه را نادیده گرفته و در سقیفه جمع شدند، استناد می‌کرد تا حجت را بر همگان تمام نماید؛ استناد دیگری از حضرت صدیقه طاهره (س) نقل شده که حضرت در خطبه‌ای طولانی پس از سقیفه و غصب فدک فرمود در این خطبه نیز از خدمات و ارجمندی ایثار پدر در راه دین و هدایت مردم و رهایی آن‌ها از جهالت سخنان بسیار روشنگرانه ایراد کرد از جمله به واقعه غدیر خم نیز تصریح کرد و فرمود: «هَلْ تَرَک أَبِی یوْمَ غَدِیرِ خُمٍّ لِأَحَدٍ عُذْرا» آیا پدرم در روز غدیر خم جایی برای عذرتراشی برای احدی باقی گذاشته است؟ 

استناد در جمع زنان انصار که به عیادت حضرت آمده بودند 

دگرباره فاطمه (س) در بستر بیماری که برخی از زنان انصار به عیادت آمدند، حادثه و واقعه غدیر که هزاران نفر شاهد بودند به این واقعه و از جمله شاهدان زنان انصار و مهاجری بودند که در حجه الوداع شرکت داشتند، لذا فاطمه (س) مکرر این واقعه را یادآوری می‌کنند و از آنان می‌پرسد: آیا پدرم حجت را بر همه شما تمام نکرد و حق مطلب را برای همه ادا نکرد؟ در فراز دیگری که مورخین نقل می‌کنند حضرت فرمود: «أنسیتم قول رسول‌الله (ص) یوم غدیر خم: من کنت مولاه فعلی مولاه» آیا قول رسول‌الله (ص) در غدیر خم را فراموش کردید که فرمود: هرکسی من بر او ولایت دارم، علی هم بر او ولایت دارد. 

استناد فاطمه (س) به واقعه غدیر در کنار قبر حضرت حمزه سیدالشهداء 

فاطمه (س) در هر فرصت به غدیر خم استناد کرد، چون تکلیف خود می‌دانست تا حق را باز گوید و امت را از گمراهی نجات دهد؛ حضرت فاطمه (س) پس از رحلت پدر به زیارت قبور شهدای احد به دامنه کوه احد می‌رفت که عمویش حمزه نیز در این مکان مدفون بود و تا توان داشت، هر روز صبح برای زیارت به زیارت قبور شهدای احد می‌رفت؛ براساس فرمایش امام صادق (ع)، فاطمه (س) به یکی از صحابه به نام محمود بن لبید که او نیز به زیارت قبر شهدای احد رفته بود، درباره غدیر خم و وصایت علی (ع) از دختر رسول خدا (ص) سئوالی کرد؛ فاطمه (س) سخن گفت و به این واقعه درباره غصب حق علی (ع) و معرفی آن حضرت به عنوان جانشین بعد از خود توسط رسول‌الله (ص) استناد کرد.

محمد بن اسید از فاطمه (س) پرسید آیا نصی از پیامبر (ص) درباره جانشینی علی (ع) قبل از وفات رسول‌الله (ص) هست؟ فاطمه (س) فرمود: تعجب می‌کنم از شما مگر روز غدیر یادتان رفته است؟ او گفت نه، ولی منظورم این است که چیز دیگری هست که به شما گفته باشد؟ فاطمه (س) فرمود: خدا را گواه می‌گیرم که فرمود: علی (ع) بهترین جانشینی است که برای شما انتخاب می‌کنم و او امام و خلیفه بعد از من است و فرزندان او (حسن (ع) و حسین (ع)). 

شیخ صدوق در «خصال» پس از نقل این خبر می‌گوید: و هنگامی که انصار، محاجّه صدّیقه طاهره (س) را با آنان درباره خلافت شنیدند به آن مخدّره گفتند: اگر ما پیش از آن که با ابوبکر بیعت کنیم این سخنان شما را شنیده بودیم، هرگز از علی (ع) به ابوبکر عدول نمی‌کردیم، ولی فاطمه (س) در پاسخ آنان فرمود: «آیا روز غدیر خم برای کسی عذری باقی گذاشت؟!».

اتمام حجّت دیگر با یاد حدیث غدیر 

حضرت زهرا (س) در بحث، مناظره و در اتمام حجّت با مهاجمان به خانه ولایت باز هم از حماسه غدیر خم یاد می‌کرد، و مردم را به یاد حدیث غدیر می‌آورد.

در یکی از روز‌های پس از پیامبر (ص) که مردم در کوچه نزدیک خانه حضرت علی (ع) گرد آمده و تسلیم توطئه‌ها بودند، دختر رسول خدا (س) از خانه بیرون آمده و در کنار درب ورودی منزل ایستاد، و خطاب به مردم مهاجم در کوچه و بازار فرمود: لا عهد لی بقوم حضروا أسوء محضر منکم، ترکتم رسول‌اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم جنازة بین أیدیننا و قطعتم أمرکم فیما بینکم، لم تستأمروننا و لم تردّوا لنا حقّا کانّکم لم تعلموا ما قال یوم غدیر خمّ، و اللّه لقد عقد له (علی‌بن ابی‌طالب (ع)) یومئذ الولاء لیقطع منکم بذالک منها الرّجاء، و لکنّکم قطعتم الأسباب بینکم و بین نبیکم، و اللّه حسیب بیننا و بینکم فی الدّنیا و الاخرة.

(من ملّتی را مثل شما نمی‌شناسم که این‌گونه عهدشکن و بدبرخورد باشند، جنازه رسول خدا (ص) را در دست ما گذاشته رها کردید، و عهد و پیمان‌های میانتان را بریده، فراموش کردید، و ولایت و رهبری امام علی (ع) و ما اهل بیت (ع) را انکار کردید، و حقّ مسلّم ما را بازنگرداندید.

گویا از حادثه روز غدیر خم آگاهی ندارید؟ سوگند به خدا که رسول گرامی اسلام در آن روز ولایت و رهبری امام‌علی (ع) را مطرح کرد، و از مردم بیعت گرفت، تا امید شما فرصت‌طلبان تشنه قدرت را قطع کند، ولی شما رشته‌های پیوند معنوی میان پیامبر (ص) و خودتان را پاره کردید. این را بدانید که خداوند در دنیا و آخرت بین ما و شما داوری خواهد کرد.) 

چرایی استناد مکرر حضرت فاطمه (س) به غدیر؟

استناد فاطمه (س) به غدیر مکرر است که ما همه گزارش‌ها را نیاوردیم؛ این استناد دلایلی داشت که لازم است اشاره شود. 

۱. نزدیک بودن حادثه غدیر با وفات رسول گرامی اسلام بود. پیامبراکرم (ص) حدیث وصایت را ۲۰ سال قبل در سال سوم بعثت در جمع محدودی از سران قریش مطرح فرمودند. آن بزرگوار حدیث رایت را در جنگی مطرح فرمودند که عده مخصوصی شنیده‌اند؛ که پرچم را فردا به دست کسی می‌سپارم که خدا و رسول او را دوست می‌دارند، درحالی‌که هر سه خلیفه مدعی را پیامبر قبل از علی فرستاد که نتوانستند کاری را پیش‌ببرند. همچنین پیامبراکرم (ص) حدیث خلافت را موقع رفتن به جنگ تبوک مطرح فرمودند و عده خاصی آن را شنیده‌اند. درحالی‌که فاصله حدیث غدیر تا رحلت نبی گرامی ۷۲ روز بیشتر نیست. پس یک دلیل این است که بسیاری در غدیر حاضر بودند و نمی‌توانستند انکار کنند.

۲. جمعیت انبوهی در اجتماع بی‌مانند و بزرگ غدیرخم حضور داشتند؛ بنا به نقل ابن جوزی و دیگران که همه سنی هستند: آمار کسانی که در غدیر حضور داشتند و سخن نبی گرامی را شنیدند به مرز ۱۲۰ هزار نفر رسید. یعنی ۱۲۰ هزار نفر قضیه غدیر را از نبی گرامی اسلام شنیدند؛ بنابراین آمار کسانی که در غدیرخم بودند از ۹۰ هزار تا ۱۲۴ هزار نفر تخمین زده شده است.

۳. در قضیه حدیث غدیر، نبی گرامی اسلام، ولایتی را که خداوند عالم در قرآن‌کریم سوره احزاب آیه ۶ برای او تثبیت کرده و فرموده است: (النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم) پیامبر (ص) نسبت به مؤمنان از خود آن‌ها اولی است. سوره احزاب (۳۳): آیه ۶ که زمخشری در کتاب «تفسیر الکشاف» دارد که: «النبی اولی بالمؤمنین (فی کل شیء من أمور الدین والدنیا) من أَنفسهم» و رسول‌الله (ص) قبل از طرح موضوع ولایت امیرالمؤمنین از همه حاضرین اعتراف گرفت. آیا رسول‌الله (ص) با آن‌همه عظمت و بزرگی و درایت و مدیریت هیچ تدبیری برای امت نیندیشید؟

درس‌ها و پند‌ها از وقایع تاریخ و غدیرخم 

آنچه در واقعه غدیر بسیار مهم تلقی می‌شود و امت اسلام باید توجه کنند وحدت است؛ وحدتی که فراموش شد، اما تنها کسی که آن را جدی گرفت و مراعات کرد، امیرمومنان (ع) بود که هرگز به سوی تفرقه نرفت. با وجود این‌که زمینه تفرقه با توطئه‌ای ایجاد شد، اما آن حضرت دفاع از اساس و ریشه دین اسلام را واجب می‌دانست و بر آن تاکید کرد تا جامعه از انحراف مصون باشد.

در کلامی می‌فرمایند: با چشم خود دیدم گروهی از اسلام بازگشته و می‌خواهند دین پیامبر اسلام را نابود کنند. (در اینجا بود) که ترسیدم اگر اسلام و اهلش را یاری نکنم باید شاهد نابودی و شکاف در اسلام باشم که مصیبت آن برای من از محروم‌شدن از خلافت و حکومت بر شما بزرگ‌تر بود، چراکه این بهره دوران چندروزه دنیاست که زائل و تمام می‌شود، همان‌طور که سراب تمام می‌شود و یا ابر‌ها از هم می‌پاشند، پس در این پیشامد‌ها به‌پاخاستم تا باطل از میان رفت و نابود شد و دین پابرجا و محکم شد.»

حضرت امیر (ع) در سخن دیگر فرمود: «.. به خدا سوگند اگر ترس از ایجاد شکاف و اختلاف در میان مسلمانان نبود و بیم آن نمی‌رفت که بار دیگر کفر و بت‌پرستی به سرزمین اسلام بازگردد و اسلام محو و نابود شود، با آنان به گونه دیگری رفتار می‌کردیم.» شایسته است امروز امت اسلام پیرامون پیام غدیر گرد آمده و به آیه مودت‌فی‌القربی جامه عمل پوشانده و با اعتصام به حبل الهی به سیطره کفار بر ممالک اسلامی خاتمه داده و برادرکشی و جنگ در یمن، افغانستان، عراق و سوریه را متوقف کرده و گرداگرد شمع وجود اهل‌بیت (ع) همدل شوند و از بدبختی‌ها نجات یابند.

در عصر کنونی نجات امت اسلام از بلا‌های مختلف ازجمله سلطه استعمارگران و رسیدن به امنیت و آزادی و عزت و شرف یک راه دارد و آن درس عبرت گرفتن از وقایع تلخ تاریخ است که در سایه دوری کردن از پیام غدیرخم و درک درست از آیه مودت و محبت اهل‌بیت (ع) رخ داده است.

درس دیگر این است برای جوانان امت اسلامی که فاطمه یگانه فرزند رسول‌الله (ص) یکی از گواهان واقعه غدیرخم است که پیامبر (ص) به دستور و امر الهی و با آینده‌نگری برای امت اسلام و براساس تکلیف الهی برنامه‌ای ارائه داد تا هرگز گمراه نشوند و آن پیوند دائمی بین قرآن و عترت است که قرآن در آیه مودت و رسول‌خدا (ص) در مواضع و فرصت‌های مختلف به آن تصریح کرده است ازجمله حدیث ثقلین که راه هدایت در کنار مودت اهل‌بیت (ع) تمسک به قرآن در کنار مودت آنهاست و این مودت از غدیر آغاز می‌شود. پذیرش ولایت علی (ع) اولین گام حرکت در مسیر هدایت است و رضایت فاطمه (س) معیار رضایت پروردگار است. چون رضایت رسول‌الله (ص) کلید خورده به رضایت فاطمه (س) و در این پیوند اسراری است؛ یکی از اسرار امامت است.

درس روشنگرانه دیگر این‌که برخی از منابع اهل سنت مثل حاکم نیشابوری تصریح کرده‌اند که رسول‌الله، علی (ع) را به‌عنوان خلیفه بعد از خود معرفی کرد: «وانت خلیفتی فی کل مؤمن من بعدی» همچنان علمای اهل سنت آورده‌اند که به‌عنوان امام نیز معرفی فرموده است: «أنت امام کل مؤمن ومؤمنه، و، ولی کل مؤمن و مؤمنه بعدی» بر این اساس جایی برای تشکیک در مفهوم، ولی و ولایت نمی‌ماند؛ چون غدیر اولین معرفی و آخرین نبود بلکه پیامبر (ص) پیش از غدیر بار‌ها مسأله جانشینی را مطرح فرمود و در اولین دعوت خود که به عشیره معروف است به خلافت علی بعد از خود در میان خویشاوندان نیز تصریح کرد چنان‌که طبری این گزارش را کرده است.

درخواست بنده این است که جوانان اهل سنت دراین‌باره تحقیق و از امکانات حاضر برای تحقیق در این موضوع مهم استفاده کنند و بدانند که وقتی پدری دلسوز برای مدت کوتاهی به مسافرت برود در منزل خود سفارش می‌کند که در مدت غیبت و عدم حضور من از چه کسی فرمانبری کنید و چه‌کار کنید تا خانواده حفظ شود.